Waarom is de Joodse gemeenschap in Nederland nog steeds zo klein?

Het monument van 102000 stenen in Westerbork, op elk staat een van de namen van de Nederlands-Joodse slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog (Bron: Wikipedia)

Tijdens de Internationale Holocaust Memorial Day staan we elk jaar stil bij de verschrikkingen die plaatsvonden in de Tweede Wereldoorlog. Waar men echter vrijwel nooit bij stil staat is wat de demografische effecten van die oorlog zijn op de gemeenschap in het heden, nu bijna 76 jaar naar de bevrijding. Er zijn veel minder Nederlandse Joden dan veel mensen denken en dit aantal is sinds 1945 vrijwel niet gegroeid. Als je bedenkt dat de Nederlandse bevolking sinds 1945 is verdubbeld, is de Joodse gemeenschap sinds ná de oorlog relatief zelfs gehalveerd. Hoe kan dat? En wat kunnen we eraan doen?

In deze column wil ik graag stil staan bij deze cijfers en een aantal verklaringen bieden waarom de Joodse gemeenschap na 76 jaar cijfermatig nog lang niet hersteld is van de Tweede Wereldoorlog. Als je bedenkt dat ruim 25% van de huidige Joden in Nederland hier pas na WWII is komen wonen, waaronder ruim tienduizend expats uit Israël, dan valt op dat de organische groei van Joods Nederland zelfs sterk negatief is! Nog niet genoemd zijn de psychologische effecten van de Oorlog die de Joodse gemeenschap vandaag nog tergen. Daar zal ik ook zeker een column aan wijden.

Op dit moment zijn er in Nederland ongeveer veertig- tot vijftigduizend Joden, waarvan ruim de helft in en rond Amsterdam. Voor de oorlog waren dit er honderdveertig duizend waarvan er ruim honderdduizend zijn vermoord in de oorlog. Ter vergelijking: het aantal Joden in Nederland is dus kleiner dan bijvoorbeeld het aantal Syriërs, Irakezen of Turken. Trouwens, deze veertig- tot vijftigduizend Joden maken niet allemaal deel uit van Joodse gemeenschappen. Bovendien Ruim tachtig procent is niet aangesloten bij enige Joodse organisatie. Waarom is de Joodse gemeenschap zo klein?

Redenen waarom de Joodse gemeenschap nauwelijks gegroeid is na de oorlog

1) Weinig mensen over, een deel van de overgebleven vrouwen was niet meer vruchtbaar

Veel van de jongere mannen kwamen al op relatief vroege leeftijd in de kampen. Tussen de weinige overlevenden waren relatief nog minder mensen in de vruchtbare leeftijd. Door grootschalige mishandeling, trauma’s, jarenlange ondervoeding en door medische experimenten kwamen veel vrouwen tijdelijk of permanent onvruchtbaar terug uit de oorlog. Naast het wegsnijden van de directe slachtoffers uit de gemeenschap, hebben de nazi’s voorkomen dat vele mogelijke kinderen, kleinkinderen en achterkleinkinderen zouden worden geboren.

2) Overlevingsmodus en directe gevolgen van trauma

Toen de overgebleven Joden terug kwamen uit de concentratiekampen kwamen ze terug in een Nederland dat niet opeens haar Joden met open armen ontving. Sterker nog, het was een uitermate kil ontvangst. Hun bezittingen waren vaak ingenomen, hun huizen bezet, vele Joden waren stateloos geworden en ze waren nog op zoek naar hun familie. Van verschillende gemeentes, waaronder Amsterdam, kregen ze nog een naheffing van bijvoorbeeld erfpachtbelasting, voor de periode dat ze in de kampen zaten. Ze moesten strijden om te overleven en moesten ondertussen proberen te verwerken dat 90% van hun gemeenschap vermoord was, in een omgeving waarin nog helemaal geen sprake was van enig rechtsherstel. Zelfs nu, 76 jaar later, vechten vele nabestaanden nog om bezit dat destijds is ingepikt weer in bezit te krijgen. Veel kinderen en kleinkinderen van overlevers krijgen bij hun opvoeding een deel van het trauma mee, met alle gevolgen van dien.

3) Te weinig financiële middelen voor een gezin, op allerlei manieren bestolen

In het verlengde van het voorgaande. Door de kille ontvangst hadden veel Joden niet de mogelijkheid om een gezin te beginnen. Ze moesten vol aan de bak om in hun onderhoud te kunnen voorzien. De meeste Joodse Nederlanders zijn in en na de oorlog op vele manieren bestolen. Niet alleen hun huizen en bezittingen werden ingenomen, die konden ze soms nog terugvorderen. Maar hoe vorder je geld terug dat je moest afstaan omdat misbruik gemaakt werd van de situatie? Joden die de hoofdprijs moesten betalen om onder te duiken, om te proberen te vluchten, om bewakers of machinisten om te kopen, om hun kinderen terug te krijgen na de oorlog, etc. etc. De mensheid liet zich van zijn slechtste kant zien. Op elke mogelijke manier werden ze uitgeknepen, waardoor het moeilijker was om een gezin te beginnen. Dit geld is natuurlijk nooit meer teruggekomen.

4) Angst om het Jodendom door te geven en om geregistreerd te staan

Joden worden al 3000 jaar vervolgd, maar na WOII was iedereen zich er van doordrongen hoe levensgevaarlijk het kan zijn om Joods te zijn. Veel Joden besloten daarom om voortaan te verbergen dat ze Joods waren, of om hun kinderen niet te vertellen dat ze Joods waren. Anderen vertelden het wel, maar droegen hun kinderen op om het geheim te houden en er nooit meer wat mee te doen. Laat staan dat ze zich registreerden bij een Joodse gemeente. Deze grote hoeveelheid verborgen Joden maakte het zeer moeilijk om de gemeenschap weer op te bouwen. Helaas zien en horen we dat de laatste jaren meer en meer Joden zich weer beginnen te verstoppen en bij hun omgeving er niet meer voor uit durven te komen dat ze Joods zijn.

5) Gedwongen bekeringen

Een deel van de kinderen die onderdoken bij Christelijke gezinnen zijn met alle liefde en met veel respect opgevangen en hun Joodse identiteit konden ze na de oorlog weer voortzetten. Een ander deel van de gezinnen zag dit als een kans om Joden te bekeren. Ze vertelde deze kinderen niet dat ze Joods waren. Als ouders na de oorlog hun kinderen terugvroegen kregen ze deze niet altijd mee. Als de ouders niet terugkwamen, dan bleven de kinderen in het ongewis. Vele honderden kinderen kwamen niet in een Joods gezin terecht. In de laatste decennia komen er steeds meer mensen naar buiten die er nu pas achter komen dat ze Joods zijn.

6) Afkeer van het Jodendom en van God

Na de oorlog waren er veel Joden die niets meer te maken wilde hebben met het Jodendom en/of met God. Soms door afkeer, soms door onbegrip. Maar ook doordat velen, doordat de Jodenhaat zo groot en intens was, die haat gingen internaliseren, en geloofden dat het inderdaad slecht was om Joods te zijn. Een psychologisch bekend fenomeen, zoals het Stockholm syndroom, waarbij het slachtoffer begrip voor de dader ontwikkelt en slachtoffers van pesten die in het pesten zelf een teken zien dat ze het wel verdiend zullen hebben. Los hiervan is er ook een algemene trend van ontkerkelijking in Nederland, maar we weten uit landen zonder oorlogsverleden dat een groot deel van de atheïsten zich dan alsnog thuis voelt bij het cultureel-Jodendom. Kortom, het verklaart een deel van het lagere synagogebezoek, maar niet de grote hoeveelheid ongebondenden.

7) De moeilijkheid om een Joodse partner te vinden binnen de gemeenschap en een te kleine kritische massa

Joodse gemeenschappen in Nederland voor de oorlog (Bron: website Joods Cultureel Kwartier)

In Nederland waren er voor de oorlog overal Joodse gemeenschappen. Op de bovenstaande kaart kan je zien waar ze zich bevonden en via deze link kan je van elke kern de geschiedenis bekijken. Assen, in 1930 woonden er 581 Joden, in 1951 nog 46. In Nijmegen woonden in 1930 nog 450 Joden, in 1951 nog 52. Haarlem: van 1130 naar 260. Enz. enz. En zo verdwenen tijdens en na de oorlog vele vele tientallen Joodse gemeentes, simpelweg omdat ze te klein geworden waren om nog te functioneren. Tussen de paar dozijn Joden die overgebleven waren, zaten er misschien een paar die het nog op zich wilde nemen om de gemeenschap nog in stand te houden. Zij vochten, soms met succes maar vaak ook niet, om hun synagogediensten en hun erfgoed in stand te houden. De realiteit is dat de kritische massa buiten een paar grote steden veel te klein is geworden om de boel in stand te houden. En zo bloeden deze gemeentes nu nog steeds als gevolg van de Nazi’s, tientallen jaren later, verder dood. Een deel van de Joodse inwoners is verhuisd naar Amsterdam of naar het buitenland, om toch samen te kunnen zijn met een Joodse partner of een Joodse gemeenschap. Maar velen hebben noodgedwongen hun Joodse leven niet meer voort kunnen zetten.

Tot op zekere hoogte is die te kleine kritische massa ook in Amsterdam aan de orde. Ook in Amsterdam is het moeilijk een partner te vinden, in een kleine Joodse gemeenschap waarvan 80% verstopt is. En die kleine Joodse gemeenschap probeert een relatief grote Joodse infrastructuur in de lucht te houden. Daar zit veel tijd en energie in, die daardoor niet kan gaan naar het investeren in de toekomst van de gemeenschap. Bedenk alleen al hoeveel tijd en geld er gaat naar de eigen beveiliging, omdat de overheid hier maar beperkt aan bijdraagt.

8) Emigratie

Doordat de kritische massa te klein is, vertrekt een deel van de mensen die graag meer Joodse infrastructuur wil naar het buitenland. Vergelijkbaar met waarom mensen uit het platteland naar de stad trekken, omdat er daar meer voor ze te halen is, zo verlaten Joden Nederland voor Engeland, Frankrijk, de VS, Canada, Panama of Israël, omdat de Joodse gemeenschap een schim is van wat het had kunnen en moeten zijn.

Dit zijn slechts een deel van de vooral sociale en demografische redenen waarom de Joodse gemeenschap nauwelijks is gegroeid. Maar zoals gezegd, er zijn ook nog andere externe, psychologische, economische redenen die meespelen. De bedoeling was niet om een uitputtende lijst te geven, maar om je te laten stilstaan bij hoe klein de gemeenschap eigenlijk is, hoe de oorlog 76 jaar later nog steeds een grote rol speelt en een aantal verklaringen voor te geven voor deze situatie. En dat de Nederlands-Joodse gemeenschap er eigenlijk getalsmatig nog slechter voorstaat dan in 1945.

Deel II Meer aandacht nodig voor de levende Joden: écht rechtsherstel

Dit deel was eigenlijk niet bedoeld als deel van de column, maar na al deze redenen waarom het niet loopt, wil ik ook wat ideeën delen over wat ik denk dat er nodig is om dit recht te zetten.

De Joodse gemeenschap is eigenlijk nu nog steeds, 76 jaar later, aan het vechten voor lijfsbehoud als gevolg van de Nazi’s. Dat besef is er buiten de Joodse wereld veel en veel te weinig. De Joodse Nederlanders, zo goed ingeburgerd en zo veel bijdragend aan Nederland, hebben vrijwel hun hele familie, cultuur en infrastructuur vernietigd zien worden en proberen sinds 1945 om weer op te bouwen wat er was. En dat gaat ontzettend moeizaam. En als je erover nadenkt is het eigenlijk bezopen dat de Joodse gemeenschap deze strijd moet strijden zonder voldoende steun van de Nederlandse overheid.

Na een oorlog zou er sprake moeten zijn van rechtsherstel. Het woord zegt het al: herstel. Herstel van bezit betekent dat bezittingen van individuen en van gemeenschappen terug moeten worden gegeven aan de rechtmatige eigenaren. Dat lijkt logisch. Toch ligt de Nederlandse staat in 2021 nog steeds dwars.

Joodse Gemeenschappen moeten overal in Nederland synagoges noodgedwongen verkopen en zijn een groot deel van hun geld kwijt aan onderhoud van te grote gebouwen en beveiliging. Ze draaien hier grotendeels zelf voor op, allemaal geld, tijd en energie die besteed zou moeten worden aan het investeren in de toekomst van de gemeenschap.

Écht rechtsherstel betekent dat de Joodse gemeenschappen de mogelijkheid moeten krijgen om hun gemeenschappen weer te herstellen naar hoe het was. Dat ze weer een net zo groot aandeel kunnen zijn van Nederland als voor de oorlog. Ter indicatie, dat zou nog niet de helft zijn van het aantal moslims dat vandaag de dag in Nederland woont.

Eigenlijk is dat hoe rechtsherstel er uit ziet. En de huidige situatie ligt daar mijlenver vandaan. Het zegt genoeg dat er niemand in Nederland is die zelfs maar uitspreekt dat de Joodse gemeenschap hier zou moeten bestaan uit 250.000 mensen. Maar dat is feitelijk wat er was geweest zonder de Nazi’s in combinatie met de Nederlandse medewerking. De Joodse Nederlanders op deze manier laten worstelen is hoe we het gewend zijn, maar eigenlijk is het belachelijk.

Dus laat mij dan de eerste zijn om dit te zeggen. Écht rechtsherstel betekent dat de Joodse gemeenschap in Nederland de gelegenheid krijgt om te stoppen met overleven en te beginnen met bouwen. Dat de Nederlandse overheid doet wat nodig is om het onrecht te herstellen. Dat het de gestolen en afgeperste bezittingen teruggeeft en de gebouwen onderhoudt totdat we weer op krachten zijn. Dat we onze eigen beveiliging niet meer hoeven te betalen. Dat we de kans krijgen om onze verdwenen en bange volksgenoten terug te vinden en onze gemeenschappen zo in te richten dat we hen er weer bij kunnen betrekken. Een Joodse gemeenschap die leeft, in plaats van overleeft. Zodat we na 76 jaar eindelijk de strijd kunnen stoppen. En daar zal Nederland alleen maar profijt van hebben!

P.S. Bent u een van de duizenden ongebonden Joden en wilt u in contact komen met een Joodse gemeenschap, of wil je iets doen voor de Joodse gemeenschap, stuur dan gerust een e-mailtje naar appiepolak79@gmail.com .

Advertentie (4)