Paus was doof voor joodse smeekbeden

De tot het katholicisme bekeerde joodse filosofe Edith Stein schreef in april 1933 een dringend verzoek aan paus Pius XI. Zij smeekte hem om zich uit te spreken tegen de antisemitische maatregelen kort na de machtsovername van de nazi’s in Duitsland.

De brief van Stein, die later dat jaar intrad in een carmelitessenklooster, in 1942 werd vergast in Auschwitz en in 1998 werd heilig verklaard, bleef onbeantwoord. De Italiaanse krant Corriere della Sera drukte het document af, nadat het Vaticaan op 15 februari een deel van zijn geheime archief heeft opengesteld. Het gaat hierbij om 401 mappen met correspondentie en rapporten over de verhoudingen tussen het Vaticaan en Duitsland in de jaren 1922-1939.Al veertig jaar hebben joden en historici gevraagd om deze documenten in te kunnen zien. Zij hopen daardoor meer zicht te krijgen op de omstreden houding van de katholieke kerk ten opzichte van het naziregime. De documenten die nu zijn vrijgegeven bestrijken de periode dat Pius XI heerste in het Vaticaan.Voor historici is de figuur van zijn opvolger, Pius XII, wellicht nog interessanter. Deze paus heeft voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog de jodenvervolging nimmer openlijk veroordeeld, maar staat desondanks op de nominatie om zalig verklaard te worden.Pius XII was tot zijn uitverkiezing als paus in 1939 de centrale figuur in de relatie tussen het Vaticaan en Duitsland, als nuntius in Berlijn (1917-1929) en als Vaticaans regeringsleider (1929-1939). Volgens zijn vele critici heeft hij zich daarbij zo zeer laten beïnvloeden door het regime, dat een van zijn meest recente biografen, John Cornwell, hem kortweg ‘Hitlers paus’ heeft genoemd.Maar voorstanders, onder wie de huidige paus, betogen dat hij in stilte veel goeds heeft gedaan voor de joden. Om dat aan te tonen, en daarmee de weg vrij te maken voor Pius’ zaligverklaring, heeft Johannes Paulus II een uitzondering gemaakt op de regel dat Vaticaanse archieven pas na 70 jaar toegankelijk worden.Ook de stukken over de oorlogsperiode zelf worden openbaar, maar pater Sergio Pagano, de prefect van het Vaticaanse archief, waarschuwt dat dat door gebrek aan mankracht nog wel tot 2009 kan duren. Het Vaticaan blijkt goed geïnformeerd over de gebeurtenissen in nazi-Duitsland, onder meer door Edith Stein. Met vooruitziende blik betoogde zij dat ‘de verantwoordelijkheid mede voor rekening komt van hen die zwijgen. Wij vrezen voor het imago van de Kerk zelf als die stilte blijft voortduren’.Het Vaticaan verhoorde haar smeekbede niet. Weliswaar veroordeelde Pius XI in 1937 het regime van Hitler in de encycliek Mit brennender Sorge, maar daarin beperkte hij zich tot de problemen van de katholieke kerk. En de publicatie van een zendbrief tegen de jodenvervolging, waaraan hij kort voor zijn dood in 1939 werkte, werd tegengehouden door zijn opvolger Pius XII. Die had in 1933 een Rijksconcordaat met Duitsland gesloten op grond waarvan katholieken werden geacht het nationaal-socialistische bewind loyaal te gehoorzamen.De Italiaanse historica Emma Fattorini heeft als eerste een paar van de pas ontsloten archiefstukken gepubliceerd. Daaronder een geestdriftige reactie van de nuntius in Berlijn over de harde maatregelen van de nazi’s tegen ‘nudisme, zondige pers en louche gelegenheden’. Ook openbaarde zij een commentaar uit 1933 van de latere paus, die zich bezorgd afvraagt of de populariteit van het regime van Hitler niet van voorbijgaande aard is. "Het is nog niet gezegd dat ze uit teleurstelling over de economische beloften straks niet overgaan op het bolsjewisme." Dat bevestigt het beeld van Pius XII zoals dat uit al allerlei andere historische bronnen naar voren is gekomen. Tijdens de Spartacusopstand van 1919 stuurde hij een reeks rapporten over de ‘vuile joodse bolsjewieken’ die hij als de gangmakers beschouwde.In de jaren 1943-45 sprak hij regelmatig met de Duitse ambassadeur bij de Heilige Stoel, Ernst von Weizsäcker, over het gevaar van een rode rev